“The Washington Post”: Në Kosovë, të mbijetuarit e luftës i kthyen shtëpitë e tyre në muze

Fadil Muqolli ka kaluar më shumë se dy dekada duke u përpjekur të rindërtojë jetën e tij. Ai u martua përsëri, rriti dy djem. “Familja ime e re”, i quan ai. Por nuk mund t’i shpëtojë të kaluarës së tij kur ai jeton shumë afër nga mbetjet e saj të djegura, raporton “The Washington Post”.

Në të gjithë ish-Jugosllavinë, muzetë prekës përkujtojnë luftërat e ndezura gjatë copëtimit të gjashtë republikave dhe dy rajoneve autonome që dikur mbaheshin së bashku nga një lidhje e brishtë socialiste. Bosnja ka të paktën pesë muze për luftën; Kroacia ka tre. Serbia ka një të tillë. Kosova nuk ka asnjë.

Më parë këtë vit, gati 25 vjet pas përfundimit të luftës, Ministria e Kulturës e Kosovës njoftoi planet për të zhvilluar një të tillë. Tani për tani, historia ruhet në vende private, si rrënojat e shtëpisë ku dikur jetonte familja e parë e Muqollit. Me zbehjen e kujtimeve, dëshmitë e luftës kanë mbijetuar vetëm sepse Muqolli dhe kosovarët e tjerë e ruajnë atë.

Nata e 16 prillit 1999 sillet pa pushim në kokën e Muqollit.

Në atë kohë, Kosova ishte një krahinë e Serbisë, me shumicë etnike shqiptare dhe pakicë serbe. Kur kosovarët shqiptarë filluan një rebelim në vitin 1998, ushtria serbe dhe oficerët e policisë etnike serbe kryen masakra që lanë rreth 13,500 njerëz të vdekur ose të zhdukur.

Atë natë, prindërit, vëllezërit e motrat, gruaja dhe katër fëmijët e Muqollit ishin mbledhur për siguri në shtëpinë që kishte ndërtuar babai i tij në fshatin Poklek. Muqolli u largua nga pylli ku luftonte njësia e tij e ushtarëve guerilë për t’i vizituar ata. Ata hëngrën dhe biseduan deri në orën 2 të mëngjesit, kur ai u kthye fshehurazi në pozicionin e tij.

Të nesërmen, 53 persona që qëndronin në shtëpi u vranë nga granatat dhe plumbat e qëlluara nga policët me uniformë, treguan më vonë dëshmitarët. Strukturës iu vu zjarri dhe shumica e trupave u bënë kocka.

“Është shumë e dhimbshme”

Sot, Muqolli, një burrë i butë, me flokë gri të prera dhe duar të mëdha, shkon në punë duke instaluar linja telefonike dhe interneti dhe kthehet çdo natë te gruaja dhe djemtë e tij të rinj, disa blloqe larg rrënjave të shtëpisë së tij të vjetër.

Asnjëherë nuk e ka menduar ta shemb atë. Për gati 25 vjet, ai e ka ruajtur atë si një memorial publik për familjen e tij dhe për luftën. Duke ecur në një shteg guror nga ana e rrugës, ai kthehet pas në kohë. Në fund të korsisë, pemët e varura me kumbulla thuajse fshehin shtëpinë e gjatë. “Kur të vij këtu”, tha ai, “unë shoh përsëri familjen time”.

Në dhomën ku u vra familja e tij, zëri i tij bie në një pëshpëritje. “Të vizitosh këtë shtëpi është e tmerrshme”, tha ai. “Është kaq e dhimbshme edhe për një vizitor të zakonshëm, e lëre më për mua: një baba, vëlla dhe bir”. Një rrip, një këpucë fëmijësh dhe gëzhoja plumbash janë ende në rrënoja.

Përgjegjësia prej udhërrëfyesit dhe kujdestarit e bën atë të sëmuret, tha ai. Ai ka probleme me gjumin. Mendimet e tij janë të errëta dhe depresive. Por nëse ai nuk e bën atë, askush tjetër nuk do ta bëjë. “Eshtrat e fëmijëve të mi janë këtu”, tha ai.

Ashtu siç Muqolli ka rindërtuar jetën e tij, edhe Kosova është rindërtuar. Në vitin 2008, nëntë vjet pasi bombardimet e NATO-s i dhanë fund luftës, Kosova shpalli pavarësinë e saj. Një vërshim i ndihmës ndërkombëtare ndihmoi në vendosjen e themeleve të saj dhe ndërtime ka kudo.

Megjithatë, kujtimet e konfliktit janë të pashmangshme: veteranët e luftës marshojnë në kryeqytet çdo disa javë, duke u siguruar që sakrificat e tyre të mos harrohen. Monumentet e granitit për ushtarët e rënë shihen në qytete dhe fshatra.

Megjithatë, provat po ikin. “Pse nuk ka muze të luftës?” tha Bekim Blakaj, drejtor ekzekutiv i Fondit për të Drejtën Humanitare në Kosovë, i cili mbledh dokumentacionin e krimeve të luftës. “Ne do të humbasim narrativën dhe kujtesën e asaj që ndodhi”, transmeton Klankosova.tv.

Në Muzeun Kombëtar me ndriçim të zbehtë në Prishtinë, nuk flitet për gjakderdhjen, qytetet e shkatërruara apo krizën e refugjatëve që shpërngulën gjysmën e vendit. Një kompleks i djegur i udhëheqësve rebelë ruhet nga qeveria, së bashku me një muze të vogël dhe një varrezë. Por për të mësuar rreth numrit të civilëve, një vizitor duhet të kërkojë Muqollin dhe ata pak të tjerë që kanë shpëtuar pjesët e tyre të vogla të luftës.

Prova, evidenca, dëshmi

Në qytetin e vogël të Gjakovës, i njohur për dervishët e tij të rendit mistik sufi të Islamit, ndodhet muzeu më i famshëm privat i Kosovës: shtëpia e Qerkezit, një shtëpi e rregullt, dykatëshe e stolisur me një flamur shqiptar kuq e zi.

Ferdonije Qerkezi tani jeton vetëm, por dikur këtë shtëpi e ka ndarë me bashkëshortin, katër djemtë dhe dy nuset e tyre. Ajo ngjit ngadalë shkallët për në dhomat e gjumit të djemve të saj, ku shtretërit, rrobat, lodrat dhe fotografitë e tyre janë të mbështjella me plastikë. Kostumet e njëjta solemne të dy djemve varen në gardërobë; burri i saj, një rrobaqepës, i bëri për dasmën e përbashkët të djemve të tyre.

Qerkezi ulet fort në një divan ngjyrë bezhë dhe futet në një histori që ka kaluar më shumë se dy dekada duke u recituar vizitorëve. Nuk bëhet kurrë më e lehtë.

“Është përtej fjalëve të përshkruash dhimbjen dhe trishtimin e thellë të tregimit të historisë se si familja jote u mor dhe u vra”, tha ajo, me frymëmarrjen e vështirë. “Nuk e di nëse ka fjalë”.

Më 27 prill 1999, një oficer i policisë serbe erdhi në shtëpinë e Qerkezit dhe mori bashkëshortin dhe djemtë e saj – më i vogli ishte 14 vjeç – për t’u marrë në pyetje. Qerkezi ka pritur kthimin e familjes së saj dhe nuk ka ndryshuar asgjë në shtëpi. Çdo natë, për dy vitet e para pas përfundimit të luftës, ajo shtronte një tryezë darke për gjashtë.

Fjala për vigjiljen e saj u përhap dhe vizitorët filluan të vinin. Punonjës të ndihmave, personalitete, madje edhe presidentë.

Në vitin 2005, trupat e djemve të saj, më të voglit dhe më të madhit, u gjetën në një varr masiv në Serbi; burri i saj dhe djemtë e tjerë janë ende të zhdukur.

Në vitin 2008, shtëpia u shpall muze nga komuna, por përveç shërbimeve falas dhe dollapëve prej xhami të dhuruar, Qerkezi nuk merr asnjë ndihmë. E pyetur pse nuk ka muze lufte në Kosovë, ajo u zemërua. “Pse nuk e bëra vetë? Vetëm sepse nuk mund t’i vendos të gjitha krimet e luftës në një shtëpi”, tha ajo. “Pse nuk e bëri shteti?”

Në muzetë e drejtuar nga familje anembanë vendit, pronarët përsërisin të njëjtat fjalë për të përshkruar atë që kanë ruajtur: “prova”, “evidenca”, “dëshmi”, transmeton Klankosova.tv.

Serbia ka mohuar prej kohësh keqbërjen dhe shumica e familjeve ende nuk e dinë se kush ishte përgjegjës për vrasjen e të dashurve të tyre. Disa ende shpresojnë të arrijnë drejtësinë në gjykatë.

Anne Gilliland, një profesore në UCLA e cila ka studiuar muzetë privatë në të gjithë Ballkanin, i quan ato arkiva. “Anëtarët e familjes atje janë vetë dokumente të gjalla”, tha Gilliland.

Për një dekadë pas luftës, Kosova u qeveris nga një koalicion ndërkombëtar i emëruar nga Kombet e Bashkuara. “Ata nuk ishin të interesuar për kujtesën kolektive”, tha Baki Svirca, një historian që po ndihmon qeverinë të krijojë një tregim zyrtar të luftës. “Ata ishin shumë më të interesuar në ruajtjen e status quo-së dhe paqes”.

Svirca ka studiuar muzetë e luftës nga Karolina e Veriut në Izrael. Ai admiron veçanërisht se si komuniteti hebre e ka përkujtuar Holokaustin, ndërsa e përdor atë si një mjet për edukim. Ai shpreson se një ditë kosovarët mund ta përsërisin atë model.

Ministri i Kulturës i Kosovës, Hajrulla Çeku, tha se planet për një ose më shumë muze zyrtarë do të hartohen vitin e ardhshëm “për të paraqitur një histori gjithëpërfshirëse të krimeve”, por nuk pranoi të komentojë pse qeveritë e mëparshme nuk e filluan këtë detyrë.

Shkëputja e faktit nga urrejtja

Tani për tani, ato histori po ruhen me çdo mjet të mundshëm.

Në qytetin e vogël të Suharekës, një vitrinë dyqani e mbushur me vrima plumbash dhe shenja djegie ndodhet në një qendër tregtare. Dera është e mbyllur, por ka një numër telefoni të vendosur jashtë, dhe shpejt një burrë i hollë, flokëbardhë shfaqet duke tundur një tufë çelësash.

Hysni Berisha tha se kjo ishte një piceri, ku 44 anëtarë të familjes së tij të gjerë u qëlluan dhe u dogjën nga forcat serbe. Trupat e tyre u zbuluan më vonë nga një varr masiv në Serbi. Pronari i dha Berishës dyqanin dhe ai e la siç ishte. Vitin e kaluar, me një donacion nga një kompani lokale e pijeve energjetike, ai mbështolli me xham muret me vrima nga plumbat dhe ndërtoi një vendkalim të ngritur mbi dyshemenë e shkatërruar.

“Unë kurrë nuk kam qenë i interesuar ta mbaj këtë për shtetin, qytetin ose veten time”, tha ai. “Ideja ime është ta ruaj për gjeneratat e ardhshme. Pajtimi mund të vijë, por kjo nuk duhet harruar kurrë”.

Në një vend tjetër, tha ai, ky objekt mund të jetë bërë muze me një park përkujtimor për reflektim. Në vend të kësaj, ajo është e shtrydhur pranë një këndi lojërash që bën jehonë me kërcitje nga një tavolinë futbolli, transmeton Klankosova.tv.

Trupat e disa fëmijëve të vrarë këtu nuk u gjetën kurrë, tha ai. Ndonjëherë ato shfaqen në ëndrrat e tij, duke pyetur nëse dikush po i kërkon. “Kam shumë zëra në kokën time”, tha ai.

Kur të ketë një muze zyrtar të luftës në Kosovë, ai do të luftojë për të ndarë faktin nga urrejtja. Shumica e viktimave të luftës ishin shqiptarë etnikë, por serbët, romët dhe të tjerët gjithashtu pësuan. Ashtu siç Serbia i mohon në masë të madhe rrëfimet e Kosovës për luftën, Kosova shpesh i injoron këto viktima të tjera.

Në bodrumin e një biblioteke studentore në Prishtinë, një mur është i mbuluar me emrat e të gjithë 1,133 fëmijëve të vrarë ose të zhdukur në kohë lufte. Veshjet, lodrat dhe librat e tyre ekspozohen në kuti xhami nga Fondi për të Drejtën Humanitare, i cili ka përpiluar një dosje për çdo viktimë.

Këto histori çuan në një ekspozitë të quajtur “Na ishte një herë që kurrë mos qoftë”, e cila u hap në 2019. Ajo ishte menduar të qëndronte për një vit, por familjet e viktimave vazhduan të vizitonin, duke sjellë të afërm dhe miq. Stafi ndjeu se nuk mund ta mbyllnin.

Në një kuti xhami janë fletoret e mbushura me shkrimin e pastër të fëmijëve të vrarë të Fadil Muqollit. Djali “i ri” i madh i Muqollit tani është 19 vjeç, pjesë e gjeneratës së parë që u rrit në një Kosovë të pavarur. Herë pas here, Muqolli tha se ndihet fajtor që ka krijuar një familje tjetër dhe e ka ngarkuar me të kaluarën e tij.

Kohët e fundit, qeveria u zotua të rinovojë shtëpinë e tij dhe të punësojë një doktor. Djali i tij ka filluar të ndihmojë në muze. Ai shpreson që të dy mund të dalin nga hija e luftës, por të mos e harrojnë atë.

“Kjo shtëpi”, tha ai, “është një pjesë e historisë së re të vendit tonë”. /The Washington Post