Si i ndihmuan serbët osmanët të pushtonin Ballkanin?
Beteja e Fushës së Zogjve të Zinj në Ditën e Shën Vitusit (28 qershor) 1389 është pika referimi e kulturës së kujtimit serb. Në atë kohë, një ushtri serbo-boshnjake iu kundërvu osmanëve nën sulltan Muratin I. Murati I u vra nga një luftëtar serb i quajtur Milosh (K)Obiliq, princi serb Lazar Hrebeljanović u kap dhe u ekzekutua. Vijat e frontit politik ishin të qarta, këtu ushtria e krishterë e princit Lazar dhe mbretit boshnjak Tvrtko I Kotromaniq, i cili vetë nuk mori pjesë në betejë, por i dërgoi një mesazh fitoreje Firences; dhe atje osmanët, të cilët kishin pushtuar pjesë të mëdha të Ballkanit lindor që nga viti 1354. Në kulturën serbe të kujtimit, kujtesa e luftës kundër “turqve” (që do të thotë myslimanë, dhe më pak turq në kuptimin etnik) kultivohet deri në ditët e sotme. Edhe bashkëkohësit e betejës kishin kënduar për veprat heroike të luftëtarëve të krishterë në këngë, Lazari u përnderua pak pas betejës nga Kisha Ortodokse si dëshmitar i besimit.
Në realpolitik, megjithatë, elitat serbe pas vitit 1389 duhej të jepnin ndihmë vendimtare për osmanët në nënshtrimin e mëtejshëm të Ballkanit. Dhe pak kujtohet për këtë deri në ditët e sotme. Një vështrim në burimet dhe librat e historisë është i mjaftueshëm për të përcaktuar se në të gjitha momentet fatale të historisë osmane nga viti 1389 deri në rënien e Despotatit (principatës) serbe në 1459, fisnikët serbë ndërhynë në emër të osmanëve dhe kundër kundërshtarëve të krishterë të osmanëve.
Mposhtja e kryqëzatave
Në vitin 1395, princi ortodoks i Vllahisë (Rumania jugore e sotme) Mirçea i Vjetri iu kundërvu sulltanit osman Bajezid I në Rovine. Fitorja osmane u fitua kryesisht nga fisnikët serbë që shërbyen si vasalë në ushtrinë osmane, mbi të gjitha Marko Kraljeviq. Në kujtesën serbe ai është një hero i luftës kundër osmanëve, në realitetin historik ai luftoi dhe ra si vasal në krah të tyre.
Një vit më vonë, në vitin 1396, mbreti hungarez Sigismund i Luksemburgut kishte mbledhur një ushtri të madhe fisnikësh nga gjysma e Evropës që donin t’i dëbonin osmanët nga Ballkani me një përparim në zemër të sundimit osman, në Bullgarinë e sotme. Një betejë u zhvillua në Nikopol në Danub, e cila u vendos nga ndërhyrja e kalorësisë së blinduar serbe nën Stefan Lazareviqin, djalin e princit Lazar, i cili ishte prerë nga osmanët shtatë vjet më parë. Kryqtarët e krishterë u shtypën, fisnikët më të pasur u zunë robër dhe shumë familje fisnike franceze u shtynë të shkatërroheshin nga pagesat e shpërblesës për sulltanin. Për dekada të tëra nuk do të kishte ndërhyrje perëndimore kundër osmanëve në Ballkan.
Gjashtë vjet më vonë, në vitin 1402, Perandoria Osmane ishte në prag: sundimtari mongol Timur Lenk u zhvendos në Anadoll me një ushtri të madhe. Në Ankara ai u takua me sulltanin osman Bajezid I. Ushtria e tij u shpërbë kur vasalët turko-myslimanë të sulltanit dezertuan tek mongolët dhe princat osmanë të braktisur. Vetëm Stefan Lazareviq dhe kalorësit e tij të blinduar rëndë luftuan deri në fund kundër mongolëve.
Trupat serbe në ushtrinë otomane
Rreth tre dekada më vonë, në vitin 1430, osmanët sulmuan qytetin e Selanikut, qyteti më i rëndësishëm në Ballkan pranë Kostandinopojës. Ushtarët serbë nën Grgur Brankoviç u përfshinë me vendosmëri. Dhe kur sulltan Mehmeti II rrethoi Kostandinopojën në vitin 1453 dhe më në fund e mori më 29 maj, trupat serbe ishin në ushtrinë osmane dhe jo në anën e bizantinëve ortodoksë.
Si mund të shpjegohen këto fakte? Pas vitit 1389, fisnikët e mbijetuar serbë u bënë vasalë të osmanëve, mbi të gjitha dinastitë feude të Lazarevići dhe Brankovići. Ata u integruan shpejt në botën politike osmane. Martesat dinastike luajtën një rol qendror. Olivera Lazarević u martua me Sultan Bayezid I dhe Mara Brankoviq u bë gruaja e Sulltan Muratit II (1422-1451). Me këto zonja, serbë të tjerë erdhën në oborrin osman. Kronikat osmane e përshkruajnë Oliverën si një grua fatale, e cila në veçanti futi konsumin e alkoolit në oborrin osman dhe kështu tronditi zakonet e mira të vjetra të sulltanëve. Pas vdekjes së burrit të saj, Mara Branković u tërhoq në një vend të ve në Maqedoninë jugore dhe për vite tërhoqi telat e një diplomacie sekrete osmane në Perëndim, veçanërisht në Venedik.
Një elitë e vërtetë serbe u shfaq në oborrin otoman dhe serbi ishte i përhapur atje deri në shekullin e 16-të. Lidhja e ngushtë me osmanët kishte disa arsye: ajo kishte për qëllim të kompensonte presionin e madh osman mbi Serbinë; megjithatë, ai synonte gjithashtu t’u jepte elitave serbe vend për manovra përballë fqinjëve të tyre katolikë, mbi të gjitha Hungarisë. Serbia atëherë (si dhe sot) ndoqi një politikë të lëkundur midis Perëndimit dhe Lindjes dhe kjo nënkuptonte midis Hungarisë dhe Venedikut nga njëra anë dhe Perandorisë Osmane nga ana tjetër. Nëse osmanët u bënë të mbizotëruar, elitat serbe forcuan besnikërinë e tyre ndaj Hungarisë, por sukseset tepër të mëdha hungareze kundër osmanëve bënë që elitat serbe të shikonin më shumë për Lindjen përsëri.
Të ndryshojmë besnikërinë
As Hungaria katolike, as Perandoria Osmane Islamike nuk dukeshin të dëshirueshme për fisnikët serbë. Nënshtrimi ndaj osmanëve nuk garantonte stabilitet fare: vasali besnik Stefan Lazareviq u kthye në kampin hungarez drejt fundit të jetës së tij dhe ishte gjithashtu një fief i kurorës hungareze, rastësisht me pasuri të pasura në Hungari. Besnikëria e tij nuk e pengoi sulltanin të pushtonte pjesë të mëdha të Serbisë pas vdekjes së Stefanit. Edhe pasardhësi i Stefanit Georg Brankoviq (1427-1456) nuk ishte i imunizuar nga sulmet osmane pavarësisht martesës së Mara me Sulltan Muratin II. Në vitin 1439 atij iu desh madje të ikte nga osmanët, të cilët morën në zotërim Serbinë dhe iu desh të lëshonte dorë përsëri pas një ndërhyrjeje hungareze në 1443/44.
Despot George, megjithatë, preferoi të merrte principatën e tij nga duart e sulltanit dhe të sabotonte përparimin e mëtejshëm hungarez në Ballkan – edhe pse sulltani kishte verbuar kohët e fundit dy vëllezërit e tij Grgurin dhe Stefanin. Kur Despot George vdiq në vitin 1456, dy fraksione të formuara në gjykatën serbe në Smederevo (në lindje të Beogradit), një që rekomandoi rezistencën kundër osmanëve, një tjetër që hapi rrugën për sulltanin në Serbi në vitin 1459 – kryesuar nga vojvodi i madh Michael Angelović. Vëllai i tij nuk ishte tjetër përveç Mahmud Pashë Angeloviqit, Vezirit të Madh të Sulltanit. Pas pushtimit përfundimtar të Serbisë, disa zotërinj fisnikë dhe zonja u tërhoqën në oborrin e Mara Brankoviçit, ku ata vazhduan të kultivonin kulturën ortodokse serbe në kuadrin e Perandorisë Osmane.
Kështjella Novo brdo në vitin 2014.Fotografia: Oliver Schmitt
Në vetë Serbinë, megjithatë, elitat e reja otomane morën pushtetin. Kështu që nuk i ndihmoi elitat serbe që ata kishin dërguar minatorë dhe ushtarë nga Novobërdë në portat e Bizantit në vitin 1453. Novo brdo (në Kosovën lindore) ishte miniera më e madhe e argjendit në Ballkan në Mesjetë, një Klondike Ballkanike me minatorë gjermanë, tregtarë nga Dubrovniku dhe priftërinj katolikë nga Shqipëria. Në vitin 1455, Sulltani e pushtoi personalisht këtë qytet të pasur argjendi. Dhe katër vjet më pas, shtetformimi serb përfundoi.
Raporte nga bashkëkohësit
Si i vlerësuan bashkëkohësit vasalët serbë përballë otomanëve? Elitat ortodokse të Serbisë ishin me dhimbje të ndërgjegjëshme se ndihma e trupave të tyre po shkaktonte dëme të rënda ndaj bashkë-fetarëve ortodoksë në Vllahi dhe Bizant. “Ata luftuan me turqit, kundër vullnetit të tyre, por nuk kishte rrugë tjetër,” shkroi biografi i despotit Lazareviq Konstandini Filozof. Për Marko Kraljeviq, i cili luftoi kundër vllehëve ortodoksë në vitin 1395, ai vë fjalët e mëposhtme në gojën e tij: “Unë i lutem Zotit për të ndihmuar të krishterët, dhe unë dua të jem i pari i vdekur në këtë betejë”. Konstandini filozof shprehu kështu qëndrimin zyrtar të oborrit serb – fisnikët nuk kishin alternativë tjetër, presioni osman ishte shumë i madh, por të paktën ata e kishin ruajtur ndërgjegjen e tyre të krishterë.
I njëjti autor gjithashtu tregon se si Stefan Lazareviq hasi rivalin e tij serb Georg Brankoviq, i cili kishte trupa ndihmëse osmane me vete, në Fushën e Blackbirds në vitin 1402. Ata do të kishin bërtitur në terror “Shiko, djali i Lazarit” dhe pastaj do të iknin – kështu që djali – Stefan Lazareviq – do të hakmerrej kundër babait të tij Lazarit trembëdhjetë vjet pas 28 qershorit 1389, e pranuar jo në luftën kundër osmanëve, por kundër një ushtrie serbo-osmane në një luftë dinastike brenda-serbe. Në lidhje me realpolitik, e veja e Lazarit – dhe nëna e Stefanit – Milica duhej të udhëtonte në oborrin osman. Ajo i kërkoi ndihmë Sulltanit sepse dy djemtë e saj Stefani dhe Vuk po luftonin për trashëgiminë. Konflikti dinastik intra-serb ishte një portë e rëndësishme për pushtuesit osmanë. Në të kundërt, fisnikët serbë ndërhynë në mënyrë të përsëritur në betejat dinastike intra-osmane.
Ndjenja anti-perëndimore dhe afërsia fetare
Botët e elitave serbe dhe osmane ishin të lidhura ngushtë, dhe pavarësisht nga natyra konfliktuale, aktorët e njihnin njëri-tjetrin; shpesh lidheshin me të gjithë kufijtë fetarë. Dhe Stefan Lazarević në veçanti ishte ndonjëherë një lloj bërës sulltani në mosmarrëveshjen e madhe të fronit osman (1403 deri në 1413). Në kohën e dobësisë osmane, elitat serbe nuk treguan interes për të mposhtur me vendosmëri osmanët me ndihmën e Perëndimit Katolik. Përkundrazi, ata u përpoqën të zgjerojnë dhomën e tyre për manovrim në konfliktin osmano-ballkanik; Osmanët, të cilët ishin kulturalisht shumë më shumë ballkanike se ç’supozohej zakonisht, ishin mendërisht shumë më afër shumicës së fisnikëve serbë se fuqitë katolike Hungarisë dhe Venedikut. Kontrasti rrëfimtar midis katolikëve dhe ortodoksëve ishte shumë më i madh se kundërshtimi fetar midis ortodoksëve dhe myslimanëve; një humor anti-perëndimor bashkoi dy të fundit, dhe për shekuj me rradhë osmanët shfrytëzuan pakënaqësinë anti-perëndimore të shumë serbëve ortodoksë kundër botës së kishës romake për të siguruar pushtetin e tyre në Ballkan.
Por ishte ndryshe në rastin e ortodoksëve në Ballkan. Georgios Sphrantzes, këshilltar i perandorit të fundit bizantin Konstandini XI dhe dëshmitar okular i rënies së Bizantit, formuloi akuzën më të ashpër kundër serbëve ortodoksë në mërgimin e tij në Korfuz: “Serbia mund të kishte dërguar fshehurazi para dhe burra nga zona të ndryshme. Por a ka parë dikush para? Në fakt, ata dërguan para dhe shumë burra, domethënë tek Emiri (që do të thotë Mehmeti II), i cili rrethonte qytetin (Kostandinopojën). Dhe turqit u gëzuan dhe thanë: ‘Ja, edhe serbët janë kundër teje!’» Plot hidhërim, ky bizantin kujtonte rolin serb në rënien e qytetit perandorak, në të cilin u vra zotëria i tij Kostandini XI. Kështu që elitat serbe nuk praktikonin solidaritet ortodoks.
Kujtimet e një jeniçeri
Kujtimet e Konstantin Mihailović tregojnë se shumë serbë ishin të vetëdijshëm për kontributin e tyre në suksesin osman. Ai u kap në vitin 1455 gjatë pushtimit të qytetit të tij të lindjes, Novo brdo dhe u bë një jeniçur, domethënë një ushtar në elitën e këmbësorisë së osmanëve. Ai arriti të arratisej në Perëndim, ku regjistroi kujtimet e tij. Konstandini thotë se ndihmësit serbë u mashtruan, sepse Sulltani i kishte mashtruar që të besonin se po vendoseshin në Anadoll. Shumë vonë ata do të kishin vënë re se ishte kundër Bizantit ortodoks. Konstandini e shkroi këtë dekada pas përfundimit të Bizantit. Ai vë në dukje, “por ai (Bizanti) do të ishte pushtuar edhe pa ndihmën tonë.” Ai përmend injorancën, detyrimin otoman dhe më në fund rëndësinë e vogël të trupave serbe si justifikime. Bizantinët e panë ndryshe dhe e quajtën sjellje serbe me emrin e saj: ishte një tradhëti e çështjes ortodokse dhe osmanët madje përdorën ndihmën e trupave serbe për propagandën e tyre për të demoralizuar bizantinët ortodoksë.
Fisnikët dhe luftëtarët serbë ndihmuan kështu Perandorinë Osmane të depërtojë në momente vendimtare kundër shteteve ortodokse dhe katolike. Serbët dhe osmanët, të paktën elitat e tyre politike, nuk i përkisnin botëve të ndara, por të ndërlidhura. Por shumë fisnikë serbë kishin gjithashtu një këmbë në kampin hungarez si vasalë dhe pronarë tokash dhe fisnikët serbë ndërhynë gjithashtu në politikën e brendshme në Hungari, një Brankoviç pothuajse erdhi në fronin hungarez. Elitat serbe u lëkundën midis Perëndimit dhe Lindjes, duke kërkuar avantazhe dhe përfitime në të dy kampet. Në fund, ata llogaritën gabim – ata kishin dobësuar Hungarinë, dhe kishin shumë pak ndikim në oborrin e sulltanit për të përcaktuar ndonjëherë politikën osmane. Dhe kur osmanët më në fund goditën, dekadat e ndihmës së trupave dolën të pavlefshme.
Serbia u shtyp midis Perëndimit dhe Lindjes, elitat e saj të vjetra jetonin si pensionistë në selinë aristokratike të Mara, ose ata kaluan plotësisht në kampin hungarez dhe luftuan prej andej, përfundimisht pa sukses, për rimëkëmbjen e atdheut të tyre, në të cilin një elitë e re otomane kishte kohë që e kishte vendosur veten. Përpjekja për të ekzistuar midis fuqive të mëdha dhe për t’i luajtur kundër njëri-tjetrit kishte dështuar. Edhe të ardhurat e pasura nga minierat e argjendit nuk ndihmuan me këtë politikë të lëkundur në një kohë kur Serbia ishte shumë më e pasur se ajo sot. (Oliver Jens Schmitt, 30.1.2023)
/Shqip.com
